Afkeren van de wereldmarkt is de enige weg

Een vrije wereldmarkt is niet vanzelfsprekend

Yash Tandon is gepokt en gemazeld in kwesties van ontwikkeling, duurzaamheid, en globalisering. In de jaren zeventig vocht hij als Oegandees tegen dictator Idi Amin, en was na diens val korte tijd minister. Tot een nieuwe militaire coup hem naar Kenia en later naar Zimbabwe deed vluchten. Daar werkte hij voor vakbonden en boerenorganisaties en richtte er de niet-gouvernementele organisatie Seatini op, de Soutern and Eastern Africa Trade and Negotiation Initiative. Dit netwerk lobbyt voor eerlijke handelsbetrekkingen met Afrika. De doctor in de economie (London School of Economics) is er met de jaren niet milder op geworden. Van de onderhandelingen over vrijhandel - zoals in de wereldhandelsorganisatie WTO - verwacht hij voor het verpauperde Afrika helemaal niets. Een opmerkelijk geluid voor de directeur van het South Centre, dat ontwikkelingslanden in die WTO-besprekingen nu juist bijstaat met goede raad en onderzoek.

Marcel Ham: U noemt de vrije markt en vrijhandel 'gewelddadig'. Provoceert u graag?

Yash Tandon: "Vrijhandel is een mythe. Het verhult de werkelijkheid, en die werkelijkheid is pas provocerend. Vrijhandel heeft nooit bestaan en zal ook nooit bestaan, tenzij er een wereldregering zou komen".

Toch werkt de wereld naar meer vrijhandel, in de Wereldhandelsorganisatie WTO, in de onderhandelingen van het zogenaamde Economic Partnership Agreement (EPA) tussen Europa en Afrika.

"Van echte vrijhandel zal het nooit komen. Het wereldsysteem bestaat uit landen en in die landen bestaan belangen: ze willen de markten van anderen veroveren en hun eigen markten beschermen. Zolang er landen zijn, zal er protectie zijn. Daar zullen de WTO en EPA niets aan veranderen".

Hebben Afrikaanse landen dan niets te winnen bij het slechten van tariefmuren en andere handelsbelemmeringen? Deelnemen aan het wereldsysteem betekent toch dat je kunt delen in de mondiale welvaart?

"Misschien dat er in een enkel marginaal geval voor Afrika wat te winnen valt. Voor de Zuid-Afrikaanse wijnexporteurs bijvoorbeeld, wanneer de Europese markt voor ze open gaat. Maar dat staat in geen verhouding tot de verliezen voor Afrika als gevolg van meer vrijhandel. De Afrikaanse economie?n zijn momenteel zo zwak dat ze geen grote exportmarkten zullen veroveren, en hun binnenlandse markten zullen ze aan buitenstaanders verliezen".

Europa biedt aan om met hulp de Afrikaanse economie?n te versterken, en Afrika zelf moet corruptie bestrijden, goed besturen, de economie gevarieerder maken en zo investeringen aantrekken. Dat moet een sterke exportpositie opleveren.

"Dat houden liberale economen ons nu al veertig jaar voor en het heeft niks opgeleverd. De Unctad (handels- en ontwikkelingsorganisatie van de Verenigde Naties) heeft onlangs nog eens vastgesteld dat Afrikaanse landen veel maatregelen van het IMF en de Wereldbank hebben uitgevoerd, maar dat de investeringen toch zijn uitgebleven. Daar zijn structurele redenen voor, waar noch schuldkwijtschelding, noch hulp iets aan kunnen doen. Het probleem is historisch: Afrikaanse landen zijn later tot de wereldeconomie toegetreden en zo kwamen ze te zitten in de positie van leveranciers van grondstoffen en landbouwproducten. Hun economie?n ontwikkelden zich eenzijdig. Mauritius, een van oudsher suikerexporterend land, is een mooi voorbeeld. De hele economie van dat land is gestructureerd rondom suiker. Nu is vanwege de EPA-onderhandelingen de suikerprijs met 36 procent gedaald. Wat denk je dat er met dat land gebeurt? Het verkeert in een grote crisis. En dat geldt voor veel Afrikaanse landen met een monocultuur".

Economen vertellen ons dat we met het afbreken van tariefmuren de handel tussen ontwikkelingslanden kunnen stimuleren. Dat is toch ook goed voor Afrika?

"Dat zal dus niet gebeuren. Tenzij de Afrikaanse landen systematisch maar langzaam onderling integreren en juist niet integreren in de wereldeconomie".

He? En met hun rug naar de wereldeconomie gaan staan?

"Gedeeltelijk. Ze creëren eerst regionale markten in Afrika, waarbinnen subsidies en tariefmuren worden afgeschaft. Mensen, goederen en diensten kunnen zich vrij in zo'n regio bewegen. Voor de landen buiten Afrika gelden dan hele hoge tariefmuren. Volgens mij is dit de enige weg waarop Afrika een rol op de wereldmarkt kan spelen'.

Onze minister van Economische Zaken gelooft dat ontwikkelingslanden veel te winnen hebben bij vrijhandel. Hij wijst bijvoorbeeld op Mexico.

"Laat uw minister nog eens goed naar Mexico kijken. Door de markt te openen zijn er misschien een paar honderdduizend banen gecreëerd aan de grens bij de VS, op een bevolking van honderd miljoen mensen. De omgeving van Mexico City is ondertussen gede?ndustrialiseerd, omdat alles verplaatst is. En nu stort ook nog eens de Mexicaanse landbouw in elkaar en worden de grensindustrieën kapot geconcurreerd door de Chinezen. Maleisië is een land dat het advies van uw minister niet heeft nagevolgd. Het schermde zijn markt sterk af, richtte zich met landbouwproducten eerst op de binnenlandse markt, en ging daarna pas exporteren. Maleisië kwam niet in een schuldenpositie, en ging niet in zee met het IME Daar kali Afrika veel meer van leren dan van Mexico. Indonesië is ook een voorbeeld van hoe het niet moet. Ook dat land nam de IMF-weg van liberalisering en vrijhandel, en dat werd ook een ramp:" Heeft Afrika dan geen buitenlandse investeringen nodig? "Afrika zit in een zwakkere positie dan India en China, maar geldkapitaal hebben we niet per se nodig. Er verdwijnen miljarden dollars uit Afrika vanwege de schuldaflossing. Daar moeten we mee stoppen'.

Je eigen schulden kwijtschelden? Helemaal?

"Nou, we kunnen de schulden waarmee echt tastbare zaken zijn gefinancierd - weggen, bruggen - laten bestaan. Maar mijn eigen schatting is dat 7o tot 8o procent van alle schulden niet zo'n tastbare waarde vertegenwoordigt. Veel geleend geld is gewoonweg niet geïnvesteerd in Afrika".

Bankiers en andere schuldeisers zullen zeggen dat u een premie zet op slecht gedrag: geleend geld niet terugbetalen.

"Heeft Argentinië zich slecht gedragen toen dat land het IMF vertelde dat het nog maar 25 procent van zijn schulden zou terugbetalen? De regering schrapte gewoon driekwart van alle schulden. Bankiers, regeringen en het IMF weten wat de risico's zijn van geld uitlenen. In Afrika nemen ze heel weinig risico, omdat de financiers ons beleid beheersen. Tegelijkertijd weten ze dat onze verstoorde economie?n de aflossing van die schulden nooit zullen kunnen opbrengen. (Verontwaardigd:) Wie toont er nu slecht gedrag? Ik zou zeggen: de bankiers".

Betekent de uitzonderlijke afhankelijkheid van Afrika ook dat de oliewinning in Nigeria onduurzamer is dan in pakweg Venezuela?

"Zeker. In Venezuela is het management van de olie-industrie Venezolaans. De opbrengst wordt weer geïnvesteerd in het eigen land. Dus de Venezolaanse olie brengt het land ontwikkeling. Dat is in Nigeria niet het geval. Daar verdwijnt de olieopbrengst naar Europa. De regulerende mechanismen voor een milieuvriendelijke en sociale productie ontbreken ook in Nigeria. Je kunt op de foto's al zien dat er decennialang op een verwoestende manier olie is weggehaald, zonder oog voor de noden van de plaatselijke bevolking".

U heeft het over Shell, een bedrijf dat de mond vol heeft van Maatschappelijke Verantwoord Ondernemen. Wat verwacht u daarvan?

"Het is veel belangrijker dat de olie-industrie van Shell in handen komt van de plaatselijke bevolking. Ja, ik bedoel inderdaad geleidelijke nationalisering".

Nationalisering is in Europa niet echt een onderwerp.

"Precies! Het is een taboe! Maar onze economie?n zijn zo structureel afhankelijk van de wereldeconomie dat geen enkele vorm van hulp of schuldenkwijtschelding door het Westen zal helpen".

Ik hoor het verwijt van uw tegenstanders al: u wilt naar staatssocialisme.

"Ho, ho. Nationalisatie wil niet zeggen dat de staat eigenaar wordt. Ik pleit voor gemengde eigendomsstructuren: deels van de staat, deels van werknemers, deels van lokale gemeenschappen, enzovoort. Mensen moeten zelf ondernemingen besturen".

Kan de lokale gemeenschap in Nigeria een oliemaatschappij besturen?

"Beter dan nu gebeurt door Shell. Omdat de opbrengsten dan eerlijker worden verdeeld. Nu draagt het bestuur alleen maar bij aan de winsten van Shell en niet aan het bevrijden van mensen uit armoede:" Maar wie investeert er nog in nieuwe technologie?n als u Shell onteigent? Wat gebeurt er met de innovatie? "De laatste dertig jaar is er geen belangrijke innovatie geweest in de oliewinning. Olie is in mijn ogen ook een achterlijke vorm van energieopwekking. Zonne-energie zou een perfecte energiebron zijn voor de Afrikanen. Maar Shell heeft er geen enkel belang bij daarin te investeren. Kijk, dit is de kern van het Afrikaanse probleem: jullie willen economische liberale oplossingen, die de belangen van Shell en Philips niet aantasten. Maar dat zijn Europese oplossingen, en die werken niet in Afrika. Wij moeten weer zelf eigenaar worden van onze bossen, rivieren, olie en andere hulpbronnen".

En terug naar de kleinschalige productiewijzen?

"Dat moet je per sector bekijken. Voedselproductie en -verwerking, bewerking van katoen en textiel - dat kan allemaal kleinschalig, in eigen land. Als we meer onze eigen grondstoffen bewerken dan wordt de economie diverser en sterker. Veel productie in Afrika is natuurlijk al kleinschalig. De helft van de mensen werkt in de informele economie. Die maakt geen deel uit van de officiële markt. De economische planners zouden die mensen om te beginnen veel meer moeten ondersteunen met kredieten en faciliteiten".

Is uw radicale breuk met de huidige globalisering wel realistisch?

"Het is de enige weg! Voordat Afrikanen niet zelf eigenaar worden van hun hulpbronnen zal er niet veel veranderen. Ik weet het, daar hoor je Europese ngo's als Novib niet over. Maar dat hoort Novib wel te zeggen! De meeste Europese ngo's hebben zich volledig geconformeerd aan het wereldsysteem. De lobby van ngo's tegen de EPA-onderhandelingen over vrijhandel tussen Europa en de Afrika helpt ons wel om tijd de kopen. Maar de ngo's zouden ook kritiek moeten leveren op de vrijhandelsideologie".

Hebben de Afrikaanse landen die u adviseert wel behoefte aan zo'n ideologische kritiek?

"Het is geen actuele behoefte, maar we komen nu wel in een fase waarin we de desastreuze gevolgen van globalisering gaan zien".

Wat verwacht u van de WTO-top in Hong Kong half december?

"Dat er hetzelfde zal gebeuren als in Cancun twee jaar geleden (toen de vorige WTO-top in de Mexicaanse badplaats mislukte nadat de ontwikkelingslanden geen genoegen namen met de eisen en concessies van de EU en de VS, MH). Ik hoop ook dat dat zal gebeuren, want voor Afrika zal het 'mislukken' van die top geen mislukking zijn. Taal verbergt, zoals vaak in het handelsdebat, de realiteit. Zo zijn 'subsidies' een negatief woord geworden, terwijl er niks mis is met het subsidiëren van kleine boeren. Van mij mag Europa dat doen. 'Protectie' is ook een vies woord geworden door de liberale economen. Maar ik vind het een heerlijk woord. Wat is er mis met 'beschermen'? We moeten veel meer beschermen. Vissen, bossen, mensen - het is toch prachtig om die te beschermen"?

Auteur Marcel Ham in Milieudefensie Magazine, november 2005.