De passie van Jeanne d'Arc bij haar vrijheidsstrijd
Onlangs is het symbool voor Franse
vrijheidsstrijd St. Jeanne (of beter Jehanne) d'Arc
als "Joan of Arc", in de gelijknamige,
grotendeels historische film gespeeld door de charismatische
actrice Leelee Sobieski, weer bij een groter publiek
onder de aandacht gebracht. Daarbij wordt echter
niet meteen duidelijk hoezeer deze heilige afweek
van het gebruikelijke stramien. Het ging om een
arm jong meisje uit de 15e eeuw dat zelf wapens
droeg (ook al wilde ze die niet daadwerkelijk gebruiken)
en dan ook nog binnen de context van een nationale
bevrijding in plaats van binnen een kruistocht
tegen de moslems. Niet dat heiligen geen rol speelden
in oorlogen tussen christelijke koninkrijken onderling.
We hoeven wat dat betreft maar te denken aan St.
Joris of St. Patrick. Maar in die gevallen ging
het toch nooit om nog levende heiligen die zelf
fysiek aanwezig waren bij de strijd. En al helemaal
niet om een excentriek, vroegrijp tienermeisje
dat aanvoerders en soldaten niet alleen inspireerde
tot een verbeten strijd, maar bijvoorbeeld ook
tot het in acht nemen van christelijke morele voorschriften.
We kennen het beeld van een vrouwelijke soldaat
die betrokken bij een veldslag echter al wel uit
andere hoeken. De godheid van de oorlog is bijvoorbeeld
zowel bij de oude Grieken als bij de Romeinen
een godin: Pallas Athene of Minerva. Ook in de
Torah komen militante vrouwen voor zoals Judith.
Jeanne
d'Arc was hoe dan ook een anomalie in haar eigen
tijd en dat kwam haar uiteindelijk duur te staan.
De stemmen die haar aanzetten om te vechten voor
Frankrijk werd door haarzelf natuurlijk opgevat
als hemels (afkomstig van de aarstengel Michael,
de heilige Catharina en de heilige Margareta).
Maar door haar tegenstanders werd zij al even
vanzelfspekend gezien als duivels. Doordat ze
gehoor gaf aan haar ingevingen was daarmee direct
"bewezen" dat ze een ketter was en zo
eindigde ze op 19-jarige leeftijd op een ontluisterende
brandstapel.
Vrouwen die bereid zijn desnoods betrokken te
raken bij geweld om een ideaal te bereiken oefenen
ook nu nog steeds een grote fascinatie uit, zoals
blijkt uit het succes van de film "Het meisje
met het rode haar" over verzetstrijdster
Hannie Schaft.
Het is alsof ook nu nog de combinatie van altruïstische
idealen van rechtvaardigheid en menselijkheid
met geweld verrassend gevonden wordt, en zeker
bij vrouwen. Dit komt waarschijnlijk omdat vrouwen
nu eenmaal snel geassocieerd worden met bijvoorbeeld
moederschap en zorg, waarden die haaks lijken
te staan op oorlog en strijd. Vrouwen hebben in
de geschiedenis juist geregeld voorop gestaan
bij protesten tegen oorlogen waarin hun zoons,
echtgenoten en broers sneuvelden. Toch is er in
de westerse cultuur van oudsher een plek geweest
voor ook in fysieke zin militante vrouwen. Volgens
mij vormen zij ikonen voor een opstand tegen een
dusdanig onrechtvaardige situatie dat zelfs zachtaardige,
"lieve", moederlijke wezens zich er
fysiek tegen gaan verzetten.
In Nederland hebben we iemand gekend die door
mag gaan voor een Jeanne d'Arc van de dierenbescherming.
Het ging om ene Henny, een leidende figuur binnen
het Dierenbevrijdingsfront. Ze was zeer militant
en had geen moeite met het vernielen van andermans
eigendommen ten behoeve van individuele dieren.
Ik heb haar een paar keer van dichtbij meegemaakt
en hoewel ik haar als zeer ongenaakbaar ervoer,
vond ik de symbolische kracht die er van haar
uitging toch heel indrukwekkend. Maar ook zonder
fysieke wapens kunnen vrouwen nog steeds heel
militant zijn waar het gaat om dierenrechten.
Een voorbeeld van zo'n vrouw is Jane
Goodall, de grote chimpansee-expert.
Ruimer beschouwd is iedereen die strijdbaar opkomt
voor de van oudsher als vrouwelijk beschouwde
waarden van zorgzaamheid, liefde en compassie,
in dat opzicht verwant aan Jeanne D'Arc. Zo kan
zij -helemaal los van de vraag waar het ideaal
van de historische Jeannen nu eigenlijk precies
om draaide- model staan voor een strijdlust geïnspireerd
door waarden van respect en mededogen voor alle
dieren, inclusief de mens.
Tegenstanders zullen ons daarbij overigens niet
meer letterlijk op de brandstapel zetten, maar
toch proberen ze voortdurend onze inspiratie als
gevaarlijk in de ban te doen. Mensen die financieel
baat hebben bij diergebruik voelen zich immers
ontmaskerd door voorvechters van dierenrechten.
Ze zijn bang dat hun imago schade ondervindt door een aan de kaak
stellen van de harde feiten op dit gebied. Daarom
proberen ze ons voor te stellen als mensenhaters
en wijzen op zeer ingrijpende economische consequenties
en onwenselijke, als ongezond
voorgestelde veranderingen in voedingspatronen ten gevolge van het beëindigen van de exploitatie
van dieren.
Jeanne d'Arc is een martelares en werd mede daardoor
heilig verklaard. Haar naaste familie werd in
de adelstand verheven. En haar inspiratie speelde
natuurlijk een belangrijke rol in de bevrijding
van Frankrijk Ongelovigen zullen dit echter opvatten
als een schrale troost voor de afschuwelijke marteling
die ze onderging op de brandstapel en voor haar
uitzonderlijke vroege dood op 19-jarige leeftijd.
Het ligt waarschijnlijk aan ieders persoonlijke
grenzen welke afwegingen je wat dat betreft maakt.
De bovengenoemde Henny onderging tot op zekere
hoogte vergelijkbare vernederingen als Jeanne
d'Arc en streed toch jarenlang door binnen het
Dierenbevrijdingsfront (zie ook Mies van Oosten in memoriam).
Binnen de moraalfilosofie beschouwt men dit soort
opofferingsgezindheid doorgaans als een vorm van
"goed doen" die veel verder gaat dan
het "geen kwaad doen". "Geen
kwaad doen" is een principe waar we ons
allemaal aan zouden moeten houden, maar actief
"goed doen" is een kwestie van persoonlijke
keuze die je zeker in deze mate niet vanzelfsprekend
mag vinden. Daarom dat de katholieke kerk dit
soort figuren heilig verklaart en we daarbuiten
doorgaans spreken over "helden". Jeanne
d'Arc kan dus wel een rol spelen als een abstract
symbool voor een strijd om mededogen, voor een
bevrijding van onderdrukten. Maar in concretere
zin kan ze toch minder als voorbeeld voor ieder
van ons persoonlijk dienen. Toch kan ze ook dan
nog inspireren, namelijk als bewijs dat er mensen
zijn die een ideaal zo belangrijk vinden dat ze daar voor willen sterven.
Kennelijk zit er dan toch iets heel waardevols
in die vaak als wereldvreemd afgeschilderde idealen!
Auteur Titus Rivas.