De passie van Jeanne d'Arc bij haar vrijheidsstrijd

Onlangs is het symbool voor Franse vrijheidsstrijd St. Jeanne (of beter Jehanne) d'Arc als "Joan of Arc", in de gelijknamige, grotendeels historische film gespeeld door de charismatische actrice Leelee Sobieski, weer bij een groter publiek onder de aandacht gebracht. Daarbij wordt echter niet meteen duidelijk hoezeer deze heilige afweek van het gebruikelijke stramien. Het ging om een arm jong meisje uit de 15e eeuw dat zelf wapens droeg (ook al wilde ze die niet daadwerkelijk gebruiken) en dan ook nog binnen de context van een nationale bevrijding in plaats van binnen een kruistocht tegen de moslems. Niet dat heiligen geen rol speelden in oorlogen tussen christelijke koninkrijken onderling. We hoeven wat dat betreft maar te denken aan St. Joris of St. Patrick. Maar in die gevallen ging het toch nooit om nog levende heiligen die zelf fysiek aanwezig waren bij de strijd. En al helemaal niet om een excentriek, vroegrijp tienermeisje dat aanvoerders en soldaten niet alleen inspireerde tot een verbeten strijd, maar bijvoorbeeld ook tot het in acht nemen van christelijke morele voorschriften.

We kennen het beeld van een vrouwelijke soldaat die betrokken bij een veldslag echter al wel uit andere hoeken. De godheid van de oorlog is bijvoorbeeld zowel bij de oude Grieken als bij de Romeinen een godin: Pallas Athene of Minerva. Ook in de Torah komen militante vrouwen voor zoals Judith.

Jeanne d'Arc was hoe dan ook een anomalie in haar eigen tijd en dat kwam haar uiteindelijk duur te staan. De stemmen die haar aanzetten om te vechten voor Frankrijk werd door haarzelf natuurlijk opgevat als hemels (afkomstig van de aarstengel Michael, de heilige Catharina en de heilige Margareta). Maar door haar tegenstanders werd zij al even vanzelfspekend gezien als duivels. Doordat ze gehoor gaf aan haar ingevingen was daarmee direct "bewezen" dat ze een ketter was en zo eindigde ze op 19-jarige leeftijd op een ontluisterende brandstapel. Vrouwen die bereid zijn desnoods betrokken te raken bij geweld om een ideaal te bereiken oefenen ook nu nog steeds een grote fascinatie uit, zoals blijkt uit het succes van de film "Het meisje met het rode haar" over verzetstrijdster Hannie Schaft. Het is alsof ook nu nog de combinatie van altruïstische idealen van rechtvaardigheid en menselijkheid met geweld verrassend gevonden wordt, en zeker bij vrouwen. Dit komt waarschijnlijk omdat vrouwen nu eenmaal snel geassocieerd worden met bijvoorbeeld moederschap en zorg, waarden die haaks lijken te staan op oorlog en strijd. Vrouwen hebben in de geschiedenis juist geregeld voorop gestaan bij protesten tegen oorlogen waarin hun zoons, echtgenoten en broers sneuvelden. Toch is er in de westerse cultuur van oudsher een plek geweest voor ook in fysieke zin militante vrouwen. Volgens mij vormen zij ikonen voor een opstand tegen een dusdanig onrechtvaardige situatie dat zelfs zachtaardige, "lieve", moederlijke wezens zich er fysiek tegen gaan verzetten. In Nederland hebben we iemand gekend die door mag gaan voor een Jeanne d'Arc van de dierenbescherming. Het ging om ene Henny, een leidende figuur binnen het Dierenbevrijdingsfront. Ze was zeer militant en had geen moeite met het vernielen van andermans eigendommen ten behoeve van individuele dieren. Ik heb haar een paar keer van dichtbij meegemaakt en hoewel ik haar als zeer ongenaakbaar ervoer, vond ik de symbolische kracht die er van haar uitging toch heel indrukwekkend. Maar ook zonder fysieke wapens kunnen vrouwen nog steeds heel militant zijn waar het gaat om dierenrechten. Een voorbeeld van zo'n vrouw is Jane Goodall, de grote chimpansee-expert. Ruimer beschouwd is iedereen die strijdbaar opkomt voor de van oudsher als vrouwelijk beschouwde waarden van zorgzaamheid, liefde en compassie, in dat opzicht verwant aan Jeanne D'Arc. Zo kan zij -helemaal los van de vraag waar het ideaal van de historische Jeannen nu eigenlijk precies om draaide- model staan voor een strijdlust geïnspireerd door waarden van respect en mededogen voor alle dieren, inclusief de mens. Tegenstanders zullen ons daarbij overigens niet meer letterlijk op de brandstapel zetten, maar toch proberen ze voortdurend onze inspiratie als gevaarlijk in de ban te doen. Mensen die financieel baat hebben bij diergebruik voelen zich immers ontmaskerd door voorvechters van dierenrechten. Ze zijn bang dat hun imago schade ondervindt door een aan de kaak stellen van de harde feiten op dit gebied. Daarom proberen ze ons voor te stellen als mensenhaters en wijzen op zeer ingrijpende economische consequenties en onwenselijke, als ongezond voorgestelde veranderingen in voedingspatronen ten gevolge van het beëindigen van de exploitatie van dieren. Jeanne d'Arc is een martelares en werd mede daardoor heilig verklaard. Haar naaste familie werd in de adelstand verheven. En haar inspiratie speelde natuurlijk een belangrijke rol in de bevrijding van Frankrijk Ongelovigen zullen dit echter opvatten als een schrale troost voor de afschuwelijke marteling die ze onderging op de brandstapel en voor haar uitzonderlijke vroege dood op 19-jarige leeftijd. Het ligt waarschijnlijk aan ieders persoonlijke grenzen welke afwegingen je wat dat betreft maakt. De bovengenoemde Henny onderging tot op zekere hoogte vergelijkbare vernederingen als Jeanne d'Arc en streed toch jarenlang door binnen het Dierenbevrijdingsfront (zie ook Mies van Oosten in memoriam). Binnen de moraalfilosofie beschouwt men dit soort opofferingsgezindheid doorgaans als een vorm van "goed doen" die veel verder gaat dan het "geen kwaad doen". "Geen kwaad doen" is een principe waar we ons allemaal aan zouden moeten houden, maar actief "goed doen" is een kwestie van persoonlijke keuze die je zeker in deze mate niet vanzelfsprekend mag vinden. Daarom dat de katholieke kerk dit soort figuren heilig verklaart en we daarbuiten doorgaans spreken over "helden". Jeanne d'Arc kan dus wel een rol spelen als een abstract symbool voor een strijd om mededogen, voor een bevrijding van onderdrukten. Maar in concretere zin kan ze toch minder als voorbeeld voor ieder van ons persoonlijk dienen. Toch kan ze ook dan nog inspireren, namelijk als bewijs dat er mensen zijn die een ideaal zo belangrijk vinden dat ze daar voor willen sterven. Kennelijk zit er dan toch iets heel waardevols in die vaak als wereldvreemd afgeschilderde idealen! Auteur Titus Rivas.